بی‌شک برنامه‌های ورزشی از پرطرفدارترین قالب‌های برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی – چه در ایران و چه در کشورهای دیگر – بوده و غالباً در صدر برنامه‌های پرمخاطب قرار دارند. این برنامه‌ها معمولاً با اهداف پوشش مسابقات ورزشی، ارائۀ اخبار، مصاحبه با اشخاص سرشناس و بحث و گفت‌وگو در این حوزه شکل می‌گیرند و گروه‌های برنامه‌سازی نیز روی این‌گونه برنامه‌ها سرمایه‌گذاری ویژه‌ای می‌کنند. در این مطلب قصد داریم به بررسی اجمالی برخی از مهم‌ترین برنامه‌ها و پلتفرم‌های ورزشی رادیو و تلویزیون ایران بپردازیم.
برنامه‌سازی ورزشی در ایران، از خوانده‌شدن چند خبر ورزشی لابه‌لای سایر اخبار در سال‌های نخستین تلویزیون آغاز شد و به تولید برنامه‌های اختصاصی پرمخاطب امروزی رسید. تلویزیون ایران در سال‌های پیش از انقلاب، پوشش زندۀ رویدادهای ورزشی ازجمله فوتبال و کشتی را در دستور کار قرار داد. برگزاری بازی‌های آسیایی سال ۱۳۵۳ در تهران نیز، امکان پخش این رویدادها را گسترده‌تر کرد. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بخش تلویزیونی ورزش توسط حبیب روشن‌زاده و بخش ورزش رادیو به دست عطا بهمنش، نخستین گزارشگر رویدادهای ورزشی، اداره می‌شد. همچنین نخستین خبرگزاری‌ای که اخبار ورزشی را منعکس کرد، خبرگزاری پارس (ایرنای کنونی) بود. یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، باسابقه‌ترین برنامۀ اختصاصی در این عرصه آغاز به کار کرد.
۱. ورزش و مردم
ورزش و مردم یکی از قدیمی‌ترین برنامه‌های ورزشی تلویزیون ایران است که سال‌ها بهرام شفیع تهیه‌کننده و مجری آن بود. این برنامۀ هفتگی، در اسفند ۱۳۵۸ با شکل‌گیری گروه ورزش شبکۀ یک و با همکاری جواد متقی، مجید وارث، وارطان آنتانسیان و ناصر پزشکی راه‌اندازی شد. نام برنامه را نیز وارطان آنتانسیان انتخاب کرده بود. ابتدا او کارگردان، و مجید وارث مجری برنامه بود؛ اما با درگذشت آنتانسیان، از سال ۱۳۶۳ بهرام شفیع مجری‌گری این برنامه را برعهده گرفت؛ که تا زمان درگذشت وی نیز ادامه یافت. پس از درگذشت شفیع، پیمان یوسفی مجری و تهیه‌کنندۀ این برنامه شد که پخش آن همچنان ادامه دارد.
ورزش و مردم به‌شکل زنده روی آنتن می‌رود و به ورزش‌های گوناگون می‌پردازد؛ که ورزش‌هایی مانند فوتبال، کشتی، بسکتبال و والیبال به‌علت گرایش مردم به آن‌ها جایگاه ویژه‌‌تری دارند. این برنامه قدیمی‌ترین برنامۀ تولیدی سازمان صداوسیما و از معدود برنامه‌های هفتگی و قدیمی جهان است که از سال ۱۳۵۸ به‌طور مرتب پخش می‌شود.
۲. مردان آهنین
مردان آهنین یا قوی‌ترین مردان ایران، یکی از پرمخاطب‌ترین و موفق‌ترین برنامه‌های تلویزیون در عرصۀ ورزش به‌شمار می‌رفت. این برنامۀ ورزشی که در قالب مسابقه به اجرا در می‌آمد، با هدف انتخاب قوی‌ترین مردان ایران و اعزام آن‌ها به مسابقات جهانی تولید می‌شد. شرکت‌کنندگان این برنامه در طی مسابقاتی نظیر پرتاب وزنه، طناب‌کشی و… به رقابت می‌پرداختند و با کسب امتیاز و به‌شکل حذفی، به مراحل بعد صعود می‌کردند. داور اصلی این برنامه فرامرز خودنگاه بود.
ایدۀ اولیۀ این برنامه به‌وسیلۀ امید محمدیان امیری (رئیس سابق کنفدراسیون قوی‌ترین مردان آسیا) شکل گرفت و نخستین دورۀ این مسابقات تحت عنوان قوی‌ترین مردان ایران در سال ۱۳۷۷ به کارگردانی و تهیه‌کنندگی وی برگزار شد. بعد از اینکه میان امید محمدیان امیری و مدیران ورزشی شبکۀ سوم سیما اختلافاتی به وجود آمد، از سال ۱۳۸۰ نام این برنامه به مردان آهنین تغییر یافت. تاکنون ۱۲ فصل از این برنامه ساخته شده که آخرین دورۀ آن در ایام نوروز ۱۳۹۷ پخش شد.
۳. رادیو ورزش
نخستین رادیوی تخصصی در حوزهی ورزش، در سال ۱۳۷۸ و با همین نام راه‌اندازی شد. این رادیو ابتدا از ۱ تا ۸ تیر به‌صورت آزمایشی پخش و از ۹ تیر، هم‌زمان با میلاد پیامبر اسلام، رسماً افتتاح شد. از ۲۲ بهمن همان سال نیز به پخش ۱۶ساعته رسید و هم‌اکنون، پخش آن به ۲۴ ساعت در روز ارتقا یافته است.
۴. ۹۰
برنامۀ نود بی‌شک پرمخاطب‌ترین، جنجالی‌ترین و مهم‌ترین برنامۀ تاریخ تلویزیون ایران است؛ برنامه‌ای که با نام و چهرۀ مجری و سازندۀ آن، عادل فردوسی‌پور شناخته می‌شود و این اهمیت را می‌توان فارغ از ارتباط این برنامه با ورزش و فوتبال بررسی کرد. این برنامه فقط به تشریح و توضیح مسابقات فوتبال محدود نمی‌شد؛ بلکه در بخش‌های مختلف آن، به روابط میان فرهنگ، جامعه، سیاست و حتی جغرافیای مناطق می‌پرداخت و با نگاهی دگرگون و متمایز، وضعیت فوتبال در ایران را بررسی می‌کرد.
نخستین قسمت برنامه در ۲۳ مرداد ماه ۱۳۷۸ پخش شد و بعد از آن، دوشنبهشبها به‌صورت زنده از ساعت ۲۲:۳۰ روی آنتن شبکۀ سوم سیما می‌رفت. به‌طور معمول، این برنامه صحنه‌هایی از بازی‌های لیگ برتر و جام حذفی فوتبال ایران و گزیده‌هایی از لیگ دسته‌اول را پخش می‌کرد، با حضور کارشناسان به تحلیل مسائل مربوط به داوری بازی‌ها می‌پرداخت و حواشی فوتبال ایران را بررسی می‌کرد. پس از انتصاب علی فروغی به ریاست شبکۀ سوم سیما و اختلافات وی با فردوسی‌پور، در ۲۰ اسفند ۱۳۹۷ این برنامه با پخش آخرین قسمت به کار خود پایان داد.
۵. فوتبال برتر
برنامۀ فوتبال برتر یکی دیگر از برنامه‌های گفت‌وگومحور فوتبالی تلویزیون است که هر هفته به مرور و تحلیل رویدادهای مرتبط با فوتبال ایران می‌پردازد. بنیان‌گذار این برنامه، مهدی هاشمی است و نخستین قسمت آن در ۱۱ آبان ۱۳۸۰ و در شبکۀ سوم سیما نمایش داده شد. این برنامه دوشنبهشبها به‌صورت زنده در ساعت ۲۲:۳۰، از همین شبکه پخش می‌شود؛ همچنین پخش زندۀ بازی‌های پرسپولیس، استقلال و تیم ملی فوتبال ایران را پوشش می‌دهد و در روزهای مسابقه، ۱۵ تا ۳۰ دقیقه پیش از آغاز بازی روی آنتن می‌رود. در این برنامه معمولاً مسابقات لیگ برتر خلیج فارس، جام حذفی، سوپرجام، مسابقات تیم‌های ایرانی در لیگ قهرمانان آسیا و بازی‌های تیم ملی پوشش داده می‌شوند.
فوتبال برتر با اجرای محمدحسین میثاقی در برنامۀ تحلیلی و محمدرضا احمدی در برنامۀ پخش مسابقه، از ۱۱ فروردین ۱۳۹۸ به‌جای برنامۀ ۹۰ و با رویکرد بررسی فوتبال ایران روی آنتن رفت. جواد خیابانی، پیمان یوسفی، مزدک میرزایی و محمد سیانکی از همکاران سابق این برنامه هستند.
۶. گزارش ورزشی
یکی دیگر از برنامه‌های ورزشی تلویزیون که به‌صورت زنده اجرا می‌شود، برنامۀ گزارش ورزشی است که هر هفته به مرور و تحلیل رویدادهای مرتبط با فوتبال اروپا می‌پردازد. بنیان‌گذار این برنامه، حسین ذکایی است و نخستین قسمت آن با اجرای رضا جاودانی در ۱۸ مرداد ۱۳۸۱ از شبکۀ سوم سیما پخش شد. این برنامه، در روز بازی‌های مهم فوتبال اروپا، حدود ۵ دقیقه پیش از آغاز مسابقه روی آنتن می‌رود.
۷. ورزش از نگاه دو
ورزش از نگاه دو از قدیمی‌ترین برنامه‌های ورزشی تلویزیون و تنها برنامۀ ورزشی است که از شبکۀ دوم سیما پخش می‌شود. در طول سالیان پخش آن، مجریانش چندین بار تغییر کرده‌اند؛ اما این برنامه بیشتر با مجری ابتدایی‌اش، جهانگیر کوثری، به یاد می‌آید. از مجریان دیگر آن می‌توان به نیما نهاوندیان و پیمان یوسفی اشاره کرد. این برنامه جمعه‌شب‌ها ساعت ۲۳، به‌صورت زنده پخش می‌شود و به مسائل ورزشی هفته می‌پردازد.
۸. شبکۀ ورزش
با گسترش سیستم پخش دیجیتال در ایران در دهۀ ۹۰، تعداد شبکه‌های سراسری صداوسیمای جمهوری اسلامی افزایش یافت. پس از افتتاح شبکه‌های مستند، شما، بازار و نمایش، شبکۀ ورزش از ۲۷ اسفند ۱۳۹۰ آغاز به پخش آزمایشی کرد. این شبکه از ۲۸ تیر ۱۳۹۱ با حضور محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت، به‌طور رسمی افتتاح شد. از سال ۱۳۹۹ تاکنون، سینا معتضدی مدیریت این شبکه را بر عهده دارد.
شبکۀ ورزش به پخش برنامه‌ها و مسابقات ورزشی می‌پردازد و بخش قابل‌توجهی از زمان آن به پخش مسابقات فوتبال اختصاص یافته است. مسابقات تنیس، مینی‌فوتبال، والیبال، هندبال، بسکتبال و کشتی نیز از دیگر برنامه‌های کنداکتور پخش این شبکه هستند. در‌واقع، مسابقات سوپرلیگ بسکتبال ایران، سوپرلیگ والیبال ایران، سوپرلیگ فوتسال ایران، لیگ جهانی والیبال، قهرمانی جهان والیبال و لیگ قهرمانان اروپا و… نیز از این شبکه پخش می‌شوند.
۹. آنسوی نیمکت
برنامۀ آنسوی نیمکت یک برنامۀ فوتبالی بود که تقریباً هم‌زمان با تأسیس شبکۀ ورزش، در دی ۱۳۹۱ آغاز به کار کرد. این برنامه هر هفته پنج‌شنبه‌شب به‌صورت زنده از شبکۀ ورزش پخش می‌شد و با نگرشی متفاوت، به بررسی رخدادهای فوتبال و مسائل فرهنگی، جامعه‌شناختی و تاریخی آن می‌پرداخت. این برنامه به تهیه‌کنندگی علی پورکیانی ساخته شد و عمدتاً با اجرای محمدرضا علیپور و کارشناسی حمیدرضا صدر روی آنتن می‌رفت.
۱۰. فوتبال ۱۲۰
برنامۀ فوتبال ۱۲۰ یکی دیگر از برنامه‌های فوتبالی تلویزیون است که از فروردین سال ۱۳۹۲ از شبکۀ ورزش روی آنتن رفت و تاکنون ۱۱ فصل از آن پخش شده است. این برنامه با تهیه‌کنندگی عادل فردوسی‌پور و اجرای محمدحسین میثاقی و حمید محمدی پخش می‌شد و به بررسی اتفاقات و حواشی پیرامون فوتبال جهان، به‌خصوص فوتبال اروپا، می‌پرداخت.
۱۱. فوتبال ۱
برنامۀ فوتبال ۱ تنها برنامۀ تخصصی لیگ دسته‌یک فوتبال ایران است که به تجزیه و تحلیل و پوشش کامل حواشی مسابقات، به‌همراه کارشناسی داوری می‌پردازد و از شبکۀ ورزش پخش می‌شود. تهیه‌کننده و مجری اولیۀ این برنامه مجتبی پوربخش بود که پس از برکناری از صداوسیما، مسعود صحبتی در سمت تهیه‌کننده و پوریا خسروی در سمت مجری، جایگزین وی شدند.
۱۲. فوتبال ۳۶۰
تقریباً سه سال پس از تعطیلی برنامه‌ی ۹۰، عادل فردوسی‌پور با بخش گفت‌وگومحور برنامه‌ی فوتبال ۳۶۰ به دنیای تصویر بازگشت. فوتبال ۳۶۰، پایگاه اطلاع‌رسانی و تولید محتوای ورزشی شامل وبسایت خبری، اپلیکیشن، پادکست و صفحات مجازی از جمله توئیتر، اینستاگرام، تلگرام، یوتوب و آپارات است که گروه تولید محتوای برنامۀ ۹۰، در زمستان ۱۴۰۰ آن را پایه‌گذاری کردند. از مهم‌ترین بخش‌های این پایگاه اینترنتی، برنامۀ ویدیویی آن است که به‌صورت ضبط‌شده و با اجرای عادل فردوسی‌پور، به‌شکل هفتگی در سایت، اپلیکیشن و کانال یوتوب فوتبال ۳۶۰ منتشر می‌شود و در هر قسمت، مجری و مهمان برنامه دربارۀ مسائل فوتبال ایران گفت‌وگو می‌کنند. نخستین قسمت آن در ۵ خرداد ۱۴۰۱ پخش شد و پخش آن همچنان ادامه دارد.
